Hide
Show all
Email this article 
Paranormal Themes, Censorship and the Change of Values in Communist Poland
Abstract
This paper focuses on two interrelated processes of change: the evolution of the censorship’s attitude towards paranormal topics and the changes in the system of values, in particular during the last two decades of communist Poland. An examination of the archival records of the Main Office for the Control of the Press, Publications, and Public Performances and an analysis of the content of press articles and books concerning paranormal topics reveal that, from the 1970s onwards, Poland underwent transformations similar to those described by Inglehart in The Silent Revolution (1977), i.e. a shift towards postmaterialist values, although the dynamics and conditions of this process were different than in the West. Paranormal issues and various esoteric practices fitted well with new developments such as the need for individual autonomy, increasing concern for physical and mental health and a deepening ecological awareness.
Keywords
Full Text:
PDF (Język Polski)References
Źródła archiwalne
Informacje codzienne Zespołu Instruktażu, Ocen i Kontroli GUKPPiW o ingerencjach w okresie: 24 X–21 XI 1974 w czasopismach, drukach ulotnych […]. (1974). Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej jako AAN), 2/1102/0/7.2.3/3428.
Ingerencje cenzorskie GUKPPiW w okresie: 1948–1949 r. w publikacjach nieperiodycznych urzędów i instytucji państwowych, naukowych, społecznych […]. (1949). AAN, 2/1102/0/5.1.2/2830.
Ingerencje cenzorskie GUKPPiW w czasopismach w okresie I–XII 1960. Sprawozdania i z kontroli prewencyjnych. (1960). AAN, 2/1102/0/4.2.3.1/2098.
Ingerencje cenzorskie w wydawnictwach ekonomicznych i czasopiśmie „WTK. Wrocławski Tygodnik Katolicki”. Informacje. (1975). AAN, 2/1102/0/7.2.7/3485.
Ingerencje cenzorskie w czasopismach „Kierunki”, „Kultura”, „Tygodnik Powszechny”, „Więź”, „Życie Literackie” w okresie: I 1974–VI 1975. Informacje. (1975). AAN, 2/1102/0/7.2.7/3486.
Przegląd ingerencji cenzorskich w czasopismach, publikacjach nieperiodycznych […] w okresie: VII–IX 1973 r. […]. (1973). AAN, 2/1102/0/7.2.10/3513.
Zalecenia i zapisy cenzorskie, notki informacyjne z okresu: VII 1969, IV–XI 1970, I 1971. […]. (1969–1971). AAN, 2/1102/0/7.1.13/3414.
Zalecenia i zapisy cenzorskie, notki informacyjne z okresu I–XII 1971. Notatki, sprawozdania, korespondencja. (1971). AAN, 2/1102/0/7.1.13/3415.
Zezwolenia na wydawanie czasopism udzielane przez GUKPPiW wydawnictwom z terenu […] Okręgowego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk w Poznaniu w latach: 1967–1985 […]. (1967–1985). AAN, 2/1102/0/3.2.2/496.
Zjazd Delegatów Wojewódzkich i Miejskich Biur Kontroli Prasy w dniach 23–25 V 1945. Stenogram. (1945). AAN, 2/1102/0/1.1/1.
Bibliografia/References
th International Conference on Psychotronic Research “Psychotronics and the Spiritual Sphere – Ecology from the Other End”. (1991). International Association for Psychotronic Research; Sofia Press Agency: Sofia.
Andrycz, Nina. (2003). Bez początku, bez końca. Warszawa: Książka i Wiedza.
Anton, Andreas. (2018). Das Paranormale im Sozialismus. Zum Umgang mit heterodoxen Wissensbeständen, Erfahrungen und Praktiken in der DDR. Berlin: Nomos.
“Astrologia i nauka”. (1975). Miesięcznik Literacki, 8, s. 75–88.
Banasiak, Maria. (1971). Fakt czy wiedza tajemna? O telepatii rozmawiamy z profesorem Stefanem Manczarskim. Kobieta i Życie, 29, s. 7.
Bednarczuk, Monika. (2024a). Miron Białoszewski, Lech Emfazy Stefański, and the Paranormal: Toward a History of a Peculiar Relationship. Slavonica, 29.1, s. 1–15. DOI: 10.1080/13617427.2024.2420153.
Bednarczuk, Monika. (2024b). Western Esotericism and Parapsychology in Socialist Poland: Between Censorship and the Official Culture. Zeitschrift für Slavische Philologie, 80.2, s. 399–425. DOI: 10.5281/zenodo.14903375.
Bednarczuk, Monika. (2025a). Healthcare, Esotericism and Governmentality in Socialist Poland. History of the Human Sciences, 38, s. 1–16. DOI: 10.1177/09526951251342703.
Bednarczuk, Monika (2025b). Für mehr Selbstliebe und allgemeine Freundlichkeit. Emotionen und esoterische Praktiken im spätkommunistischen Polen am Beispiel der Akademia Życia. W: Justyna Górny, Monika Bednarczuk (red.), Emotionen und affektive Praktiken zwischen Literatur und Alltagserfahrung (s. 217–238). Wiesbaden: Harrassowitz.
Biuletyn nakładów prasy krajowej i zagranicznej – listopad 1962. (1962). Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Prasa–Książka–Ruch.
Biuletyn nakładów prasy krajowej i zagranicznej w roku 1965. (1965). Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Prasa–Książka–Ruch.
Biuletyn nakładów prasy krajowej i zagranicznej roku 1974. (1974). Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Prasa–Książka–Ruch.
Boruń, Krzysztof. (1967a). Dr Ochorowicz a nauka. Tygodnik Demokratyczny, 11, s. 6.
Boruń, Krzysztof. (1967b). Zagadka Ossowieckiego. Tygodnik Demokratyczny, 14, s. 6.
Boruń, Krzysztof. (1967c). Matematyka i parapsychologia, Tygodnik Demokratyczny, 29, s. 4–5.
Boruń, Krzysztof. (1973). Parapsychologia – fakty czy złudzenia. Tygodnik Demokratyczny, 21–24, 26–30, 32, 34, 36–37, 40, 42.
Boruń, Krzysztof. (1974a). Tajemnice zjawisk paranormalnych. Dookoła Świata, 30–36, s. 18–19.
Boruń, Krzysztof. (1974b). Czym zajmuje się psychotronika? Dookoła Świata, 44–50, s. 18–19.
Boruń, Krzysztof; Manczarski, Stefan. (1977). Tajemnice parapsychologii. Warszawa: Iskry.
Budrowska, Kamila. (2020). Białostocki urząd cenzury wobec środowiska intelektualnego i kulturalnego regionu w latach 1944–1959. Rekonesans badawczy. Bibliotekarz Podlaski, 1, s. 37–54.
Chabros, Ewa (red.). (2009). Od kontrkultury do New Age. Wrocław: IPN-Oddział we Wrocławiu.
Gardocki, Wiktor. (2024a). Reading The Memoir of a Clairvoyant (1976): Divination, Censorship, and the Past in Late Socialist Poland. Mundo Eslavo, 23, s. 208–221. DOI: 10.30827/meslav.23.28790.
Gardocki, Wiktor. (2024b). World War II, the Paranormal, and Literature in Communist Poland: Unpublished Short Stories by Władysław Smólski. Journal of War and Culture Studies, 17.4, s. 365–382. DOI: 10.1080/17526272.2023.2292845.
Gawlik, Paweł, Waniek, Laura. (2018). O katowickiej grupie Oneiron. W: Agnieszka Karpowicz, Agnieszka, Parfianowicz, Weronika, Stańczyk, Xawery (red.), Awangarda – Underground. Idee, historie, praktyki w kulturze polskiej i czeskiej (s. 225–261). Kraków: Wydawnictwo UJ.
Giełżyński, Wojciech. (1964). Raport w sprawie czarnej magii. Dookoła Świata, 1, s. 10–11.
Grzymała-Siedlecki, Adam. (1961). Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Hall, Dorota. (2007). New Age w Polsce. Lokalny wymiar globalnego zjawiska. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Hadyna, Stanisław. (1974). Refleksje po Kongresie Parapsychologii. Dookoła Świata, 37–43, s. 18–19.
Hanegraaff, Wouter. (2012). Esotericism and the Academy: Rejected Knowledge in Western Culture. Cambridge: Cambridge University Press.
Iłowiecki, Maciej. (1964). Czytam twoje myśli… Dookoła Świata, 8, s. 6–7.
Inglehart, Ronald. (1977). The Silent Revolution: Changing Values and Political Styles Among Western Publics. Princeton: Princeton University Press.
Ivanov, Alexander. (1963). Soviet Primer of Parapsychology. International Journal of Parapsychology, 5, s. 95–109.
Ivanov, Alexander. (1964). Soviet Experiments in ‘Eye-less Vision’. International Journal of Parapsychology, 6, s. 5–25.
Jacyna, Jerzy. (1970). Fakty i legenda o Ossowieckim. Tygodnik Demokratyczny, 28–52, s. 8.
Jacyna, Jerzy. (1971). Fakty i legenda o Ossowieckim. Tygodnik Demokratyczny, 1–21, s. 8.
Jaworski, Marek. (1964). Tajemnice paranormalności. Dookoła Świata, 51/52, s. 18–19.
Jaworski, Marek. (1965). Czy jasnowidzenie jest faktem? Przekrój, 1067, s. 1, 11.
Kaden, Zofia. (1964). Telepatia. Ty i Ja, 10, s. 43–45; Ty i Ja, 11, s. 18–19.
Kaden, Zofia. (1963). Różdżka czarodziejska. Ty i Ja, 9, s. 49–50.
“Kim jest Eugenia Palej”. (1947). Gazeta Ludowa, 307, s. 5.
Klimuszko, Czesław. (1974). Moje jasnowidzenie świata. Literatura, 39–51/52.
Klimuszko, Czesław. (1975). Moje jasnowidzenie świata. Literatura, 1–5, s. 14.
Klimuszko, Czesław. (1978). Moje widzenie świata. Poznań: Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy.
Konarzewska, Wanda. (1973). Krok za horyzontem. Polityka, 33, s. 15.
Konarzewska, Wanda. (1974). Galaktyki życia. Literatura, 47, s. 3.
Konarzewska, Wanda. (1975). Co to jest psychotronika. Wywiad z dr. Zdenkiem Rejdakiem, tł. Milena Szweda. Literatura, 1, s. 3.
Krippner, Stanley, Hickman, James. (1974). West Meets East: A Parapsychological Détente. Psychic, June, s. 51.
Krok, Tomasz. (2015). Antymasońska komórka Episkopatu Polski w świetle badań i dokumentów (1946–1952). Gdynia, Kraków: Black Antlers.
Krok, Tomasz. (2025). Afera Teozofów. Siatka wywiadowcza mjr. Andrzeja Czaykowskiego (1949–1951). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej.
Księżyk, Rafał. (2023). Śnialnia. Śląski underground. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Lang, Ulrike. (2025). Harmonialismus und Heroismus: Malina Michalskas Yoga in der Volksrepublik Polen. W: Justyna Górny, Monika Bednarczuk (red.), Emotionen und affektive Praktiken zwischen Literatur und Alltagserfahrung (s. 191–215). Wiesbaden: Harrassowitz.
Lessmann, Jerzy Z. (1974) Poważna rozmowa na poważny temat z prof. dr. Stefanem Manczarskim. Czy można zobaczyć duchy? Przekrój, 1512, s. 11.
Lessmann, Jerzy Z. (1975). Prawda czy szarlataneria? Prof. dr Stefan Manczarski o eksperymentach Czesława Klimuszki. Przekrój, 1560, s. 11.
Lessmann, Jerzy Z. (1977). O różdżkach, radiestezji i promieniowaniu podziemnych żył. Przekrój, 1695, s 20, 22.
Lux, Anna, Paletschek, Sylvia (red.). (2016). Okkultismus im Gehäuse: Institutionalisierungen der Parapsychologie im 20. Jahrhundert. Berlin: de Gruyter.
Łagosz, Zbigniew. (2013). Robert Walter’s Struggle with the UB. The Unknown Story. Studia Religiologica, 4, s. 293–306.
Łagosz, Zbigniew. (2019). Ezoterycy na służbie, czyli krótka historia współpracy środowisk ezoteryków ze służbami bezpieczeństwa na przykładzie Lecha Stefańskiego. Hermaion, 5, s. 148–158.
Łagosz, Zbigniew. (2023). Ezoteryka a coaching, czyli współczesny rozwój osobisty w kontekście korzeni „wiedzy tajemnej”. Humaniora, 2, s. 105–115. DOI:10.14746/h.2023.2.6.
Łaszowski, Alfred. (1972). Wiedza tajemna. Zapiski z dawnych lat. Kierunki, 11, s. 6–8.
Łaszowski, Alfred. (1974). Jak zostałem astrologiem. Kierunki, 11, s. 6–7.
Łozińska, Eugenia. (1965). Rozmowa z prof. dr Stefanem Manczarskim. Ty i Ja, 1, s. 2–3.
Łukaszek, Wojciech S. (1975). Szarlatan czy anioł. Kierunki, 4, s. 12.
“Magia czy nieznana energia”. (1974). Literatura, 39, s. 2–3.
Manczarski, Stefan. (1974). Psychometria. Literatura, 32, s. 8.
Monahan, Evelyn. (1979). Psychotronika w praktyce. Poznań: Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy.
Mraß, Peter (red.). (2006). Oneiron – ein esoterischer Künstlerkreis aus Kattowitz = Ezoteryczny krąg artystów z Katowic. Katowice: Wydawnictwo KOS.
Musiał, Zbigniew. (1997). Neookultyzm dwadzieścia lat później. W: Mieczysław Omyła (red.), Skłonność metafizyczna. Bogusławowi Wolniewiczowi w darze (s. 207–230). Warszawa: Wydział Filozofii i Socjologii UW.
Musiał, Zbigniew, Wolniewicz, Bogusław. (1975). Psychotronika jako neookultyzm. Studia Filozoficzne, 7, 155–168.
Niedźwiedzka-Sadowska, Elżbieta. (1974). Joga i zen. WTK, 27, s. 8.
“Ogłoszenia drobne”. (1947). Express Wieczorny, 15, s. 5.
Okniński, Włodzimierz. (1958). Parapsychologia – nowa dziedzina nauki, Kierunki, 28, s. 4.
Olejnik, Janusz. (1975). Możliwości radiestezji. WTK, 18, s. 1, 3.
Ostoja, Roman. (1979). Wskazówki jak zdobyć zdrowie, szczęście oraz technika łatwej regeneracji organizmu. Poznań: Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy.
“Parapsychology in the USRR”. (1967). Bulletin of the Foundation for Research on the Nature of Man, 5, s. 3.
Partridge, Christopher (2013). Haunted Culture: The Persistence of Belief in the Paranormal. W: Olu Jenzen, Sally R. Munt (red.), The Ashgate Research Companion to Paranormal Cultures (s. 39–50). Burlington: Ashgate.
Pasek, Zbigniew, Beźnic, Szymon (red.). (2005). Ezoteryzm, okultyzm, satanizm w Polsce. Kraków: Libron.
Rejdak, Zdenek. (1983). Psychotronika – jej aktualny stan, tł. Tomasz Mazurkiewicz i Jerzy Prokopiuk. Literatura na Świecie, 4, s. 7–18.
Roselius, Walter, Weckner, Willi. (1978). Człowiek, który używa wahadła wie więcej. Poznań: Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy, Centrala Usługowo-Wytwórcza „Różdżkarz”.
Sadowska, Elżbieta. (1975). Psychotronika – nauka obiecująca i niebezpieczna. WTK, 1, s. 1, 5.
Stefański, Lech E. (1973). Psychotronika – czary XX wieku. Kultura, 32, s. 11.
Stuckrad, Kocku von. (2004). Was ist Esoterik? Kleine Geschichte des geheimen Wissens. München: C.H. Beck.
“Symposium of Psychotronics” (1971). Special Issue of Journal of Paraphysics, 5.2.
Sziede, Maren, Zander, Helmut (red.). (2015). Von der Dämonologie zum Unbewussten: Die Transformation der Anthropologie um 1800. Berlin: de Gruyter.
Szomański, Adam. (1959). Stefan Ossowiecki – u progu wielkiej tajemnicy. Za i Przeciw, 27–35, 39.
Szuman Leszek. (1978). Astrologiczna charakterystyka typów ludzi w zarysie. Poznań: Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy.
Tagen.TV. (2018). „Ojciec Klimuszko – Czasy zmian”. https://h7.cl/1kb9n (dostęp: 13.07.2024).
Tomczok, Marta. (2023). Poezja dermooptyczna Jadwigi Stańczakowej. Pamiętnik Literacki, 4, s. 125–138. DOI: 10.18318/pl.2023.4.7.
Wincenty, Daniel, Hlebowicz, Jan. (2023). Uzdrowiciele jako zjawisko społeczne w Polsce w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku – próba analizy. Kultura i Społeczeństwo, 67.4, s. 181–204. DOI: 10.35757/KiS.2023.67.4.9.
Winnicka, Lucyna. (1978). Cuda prawnie zastrzeżone. Polityka, 51, s. 14.
Winnicka, Lucyna. (1981) Jak leczyć ziemię. Przekrój, 1886, s. 20.
Zagrodzki, Janusz, Ruksza Stanisław (red.). (2004). Katowicki underground artystyczny po 1953 roku. Katowice: Galeria Sztuki Współczesnej BWA.
Żak-Bucholc, Joanna. (2007). Przemienić świat i siebie. New Age i transformacja świadomości w „Nie z tej Ziemi” i „Czwartym Wymiarze”. Wrocław: Arboretum.
Żmigrodzki, Zbigniew (red.). (2002). Cenzura PRL. Wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r. Wrocław: Nortom.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/ff.2025.43.2.143-157
Date of publication: 2025-12-29 09:25:34
Date of submission: 2024-07-12 18:27:28
Statistics
Indicators
Refbacks
- There are currently no refbacks.
Copyright (c) 2025 Monika Bednarczuk
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.